Gerek iş ortamlarında gerekse aile ve toplum yaşamında insanlar, çeşitli nedenlerle başkalarının davranışlarını etkilemek ve biçimlendirmek isterler. Arzulanan davranışların yinelenmesi ve geliştirilmesi için ödüllendirme kullanılırken, istenmeyen davranışların engellenmesi ve düzeltilmesi için cezalandırma yolu seçilmektedir.

Cezalandırma genellikle iki şekilde gerçekleşir. Bunlardan ilki davranışı değiştirilmek ya da engellenmek istenen kişiye istemediği bir şekilde davranmaktır. Bu cezalandırma, fiziksel acı verecek şekilde şiddet uygulamak ya da duygusal olarak incitecek şekilde (özellikle başkalarının yanında) azarlamak, bağırmak veya aşağılamaktır.

İkinci cezalandırma tarzı, cezalandırılanı istediği ve önem verdiği bir şeyden mahrum bırakmaktır. Bu ceza, çocuğa vaat edilen oyuncağı, giysiyi veya bir yiyeceği almamak olurken iş yaşamındaki bir insan için beklediği ücret artışını, üst görevi veya primi vermemek şeklinde olmaktadır. Bir insandan onun beklediği ilgiyi, sevgiyi, yakınlığı, kucaklamayı veya gülümsemeyi esirgemek de bu tür bir cezadır.

Hangi tarz ya da biçimde olursa olsun, cezalandırma yoluyla beklenen davranış değişikliğinin elde edilmesi olasılığı genellikle düşüktür. Bunu, çocuk yetiştirenler, hayvan terbiyecileri ve işletme yöneticileri çoğu kez yaşayarak öğrenirler. Dahası, ceza adeta geri tepen bir silah gibi cezalandırılan kadar (belki daha fazla) cezalandırana da zarar verir.

Cezalandırma yoluyla başkalarının davranışlarını etkilemek isteyenlerin en az iki kez düşünmelerini gerektiren bir dizi neden bulunmaktadır.

•  İnsanlar arasındaki sağlıklı ilişkiler karşılıklı saygıya ve güvene dayanır. Cezalandırma saygı ve güveni zedeler, aradaki ilişkinin bozulmasına ve soğumasına neden olur. İlişki, anlayış ve güvene dayalı olarak değil korku ve endişeye dayalı olarak sürdürülür. Bu da mutlu ve verimli bir ilişki olamayacaktır.
•      Cezalandırma intikam alma duygusunu besler. Cezalandırılan kişi, büyük olasılıkla kendince haklı gördüğü davranışını değiştirip değiştirmeyeceğini değil, intikamını ne zaman ve nasıl alacağını düşünmeye başlar.
•       Yaşanan fiziksel veya duygusal acı isyan duygusunu ateşler, yapılması istenmeyen davranışlar inadına ve ısrarla tekrarlanır. Cezaya duyulan tepki, davranışın haklılığını kanıtlama iddiasına dönüşür. Bazen de cezalandırılan kişi isyanını veya öfkesini gizleyebilir ya da erteleyebilir, ancak bir gün bir yerde beklenmedik bir şekilde bu duygunun açığa çıkması olasılığı yüksektir.
•       Cezalandıran kişi olumsuz bir rol model oluşturur. Cezalandırılanlar kendilerine yapılanları içselleştirirler ve onlar da başkalarına benzer cezalandırıcı davranışlar sergilerler.
•       Ceza yeni bir şey öğretmez, yalnızca yapılmaması isteneni dikte ettirir. Cezanın olumlu, yapıcı, öğretici ve geliştirici bir yönü genellikle yoktur. Cezalandırılan kişinin yaşadığı fiziksel ya da duygusal acıdan ders çıkarması beklenir. Ancak, çoğu kez cezalar ders çıkarılacak acılar olma özelliğine sahip değildir.
•        Cezalandırılan kendisini bir kurban gibi hissedebilir, haksızlığa uğradığını düşünebilir, kendisine olan güvenini ve moral gücünü kaybedebilir. Bu durumda da özgüveni düşük, moralsiz, heves ve heyecanını yitirmiş bir insandan bağlılık ve performans beklemek fazla iyimserlik olacaktır.

Bütün bu nedenlerle, başkalarının davranışlarını etkileme veya kontrol etme amacını güden ya da böyle bir ihtiyacı duyan kişilerin cezalandırmayı bir araç olarak görmemeleri, buna karşın olumlu ilişkilerin ve etkili iletişimin gücünü kullanmaları çok daha akılcı olacaktır.